Beth Sydd Ymlaen
GWYBEDOG BRITH
Gellir dod o hyd i’r pryf hofran prydferth hwn, gyda blew coch sy’n gwneud iddo ddisgwyl fel mawroryn sy’n llosgi, mewn un lle yn unig yng Nghymru – rhwng coed pinwydd tal Parc Margam.
Fe’i cofnodwyd am y tro cyntaf yno yn 2019. Mae ei larfâu’n byw yn nhyllau pydredd llawn dŵr conwydd a gellir gweld oedolion yn mwynhau heulwen y gwanwyn ar foncyffion coed pinwydd.
FFYNGAU COETIR
Mae coetiroedd yn gynefinoedd pwysig ar gyfer ffyngau ac mae coedwigoedd conifferau lleol yn cynnal amrywiaeth mawr o’r organebau hynod ddiddorol hyn. Canfuwyd mwy na 130 o rywogaethau o facroffyngau mewn coedwigoedd Sbriws Sitka yn CNPT ac mae coedwigoedd Ffawydd, fel y rhai yng Nghoed Llansawel a Choedwig Glyncastell, yn aml yn cynnwys cymunedau amlrywogaeth.
CHWILEN DDAEAR LAS
Mae’r Chwilen Ddaear Las wedi prinhau’n enbyd ym Mhrydain yn ystod y 100 mlynedd diwethaf, ond mae’n ymddangos bod ganddi gadarnle yn Ne Cymru. Roedd darganfod y chwilen drawiadol hon yn ddiweddar yng Nghoed Maesmelin ac mewn rhai coetiroedd derw eraill yng Nghwm Nedd yn llwyddiant nodedig ar gyfer bioamrywiaeth yn CNPT. Mae’n bur debygol y bydd rhagor o boblogaethau o’r chwilen hon yn cael eu darganfod yn y sir.
BRITHEG Y GORS
Mae niferoedd Britheg y Gors yng Nghymru wedi dirywio’n sylweddol ac mae nifer mawr y poblogaethau a gollwyd yn CNPT yn ystod yr hanner can mlynedd diwethaf yn adlewyrchu’r darlun hwn. O ran ei chynefin yn y sir, mae Britheg y Gors yn ffafrio glaswelltir corsiog neu dir pori ar rosydd sy’n cynnwys Tamaid y Cythraul, sy’n porthi’r lindys, a phlanhigion sy’n darparu neithdar ar gyfer yr oedolion sy’n hedfan, e.e. Ysgall y Ddôl. Mae colli cynefinoedd addas, wedi’i ddilyn gan dorri cysylltedd rhwng metaboblogaethau, yn rhan fawr o’r dirywiad hwn, fwy na thebyg.
CLYCHLYS DAIL EIDDEW
Yn sgîl colli llawer o’i gynefinoedd brodorol yn ystod y 100 mlynedd diwethaf, mae’r Cylchlys Dail Eiddw yn rhywogaeth sydd mewn perygl ac yn destun pryder. Yn CNPT, ceir hyd iddo mewn rhai cynefinoedd glaswelltir corsiog a rhostir heb eu gwella a hefyd ar dorlannau llaith uwchben nentydd a ffosydd mewn planigfeydd conifferau lle caiff ei amddiffyn rhag pori dwys. Mae sefyllfa a chadwraeth y rhywogaeth hyfryd hon wedi cael eu hanwybyddu yng Nghymru wrth iddi barhau i golli niferoedd yn sgîl colli cynefin. Mae gofyn bod y poblogaethau yn CNPT yn cael eu hystyried a’u rheoli’n ofalus.
GWIBER
Y Wiber yw’r unig neidr wenwynig yn y Deyrnas Unedig ond nid yw’n rhywogaeth ffyrnig. Mae gwiberod i’w canfod yn bennaf ar dir gwledig garw â chynefinoedd ymylol. Maen nhw’n amrywio o ran eu lliw ond mae ganddynt bob amser linell igam-ogam dywyll nodweddiadol ar hyd eu cefn. Y ffordd orau o gael hyd iddynt yw symud yn araf ar hyd ymyl llwybr trwy redyn ond hyd yn oed wedyn, bydd angen bod yn dawel iawn a chael llygaid craff i’w gweld nhw. Gwaetha’r modd, mae gwiberod yn dal i gael eu herlid i raddau yn CNPT.
© Charles Hipkin
Y LLYSYRLYS
Rhywogaeth o laswelltir mesotroffig yw’r Llysyrlys, sy’n tyfu yn benodol ar orlifdiroedd, ond sydd hefyd i’w chanfod ar ymylon ffyrdd a glaswelltir twyni. Mae’n blanhigyn eithaf tal sy’n amlwg iawn pan fydd yn ei flodau, gyda phennau blodau sydd bron yn ddu, a gaiff eu peillio gan y gwynt. Mae iddo ddosbarthiad helaeth yng Nghwm Nedd a rhan uchaf Cwm Tawe lle mae’n ddangosydd pwysig o laswelltir mesotroffig wedi’i led-wella. Mae ei ddosbarthiad gwasgaredig yn rhan uchaf Cwm Nedd rhwng Resolfen a Glyn-nedd yn awgrymu bod y tir ar lawr y dyffrynnoedd hyn yn arfer bod yn laswelltiroedd llifwaddodol yn bennaf cyn iddo gael ei ddraenio a’i wella i greu tir pori.
CRICSYN HIRGORN ROESEL
Mae’r cricsyn deniadol hwn yn aelod cymharol newydd o ffawna CNPT. Adroddwyd amdano yn 2019 gan aelod o’r cyhoedd o ardal Sgiwen. Mae’r cricsyn cymedrol ei faint yn frown neu’n felyn gydag arlliw o wyrdd a thri smotyn golau ar y thoracs ac ymyl lliw hufen o gwmpas ochrau’r pronotwm. Gellir adnabod y cricsyn benyw wrth ei gwyddodydd mawr (sy’n edrych fel colyn ond sy’n hollol ddiniwed). Mae cân (grillian) y gwryw yn hynod iawn gyda sain barhaus a main iawn. Mae amrediad y rhywogaeth bellach yn ehangu o dde-ddwyrain Lloegr tua’r gogledd a’r gorllewin, o bosib oherwydd y newid yn yr hinsawdd, gan ei bod yn ffynnu yn ystod hafau poeth.
Y TEGERIAN LLYDANWYRDD
Mae’r tegeirian mawr, trawiadol hwn yn un o ddangosyddion allweddol glaswelltir mesotroffig, niwtral a reolir yn y dull traddodiadol yn ne Cymru. Gwyddom ei fod yn tyfu ar ddau safle glaswelltir yn unig yn CNPT sydd ill dau yn sector gogledd y sir. Mae nifer y tegeirianau unigol sy’n ymddangos yn amrywio’n fawr o flwyddyn i flwyddyn, sy’n eithaf nodweddiadol o degeirianau gweirglodd. Mae’r blodau’n rhyddhau arogl cryf, yn enwedig yn y nos pan fyddant yn denu sylw gwyfynod mawr, megis gwalchwyfynod, sy’n bwydo ar y neithdar a geir yn sbardunau dwfn y blodyn. Mae goroesiad y rhywogaeth â blaenoriaeth hon yn CNPT yn gwbl ddibynnol ar sicrhau bod y glaswelltiroedd lle y mae i’w chanfod yn parhau i gael eu rheoli fel gweirgloddiau.
​
© Mark Hipkin
© Barry Stewart
© Charles Hipkin
Y GARDWENYNEN FEINLAIS
Yn Ne Cymru, mae CNPT yn gadarnle i’r wenynen brin iawn hon sydd i’w chanfod mewn dyrnaid o fannau yn unig yn y Deyrnas Unedig. Mae’n anodd ei hadnabod ond o graffu’n ofalus efallai y gwelwch y prif nodweddion: lliw llwydfelyn gwan, â band brown tywyll rhwng bonau’r adenydd a chynffon lliw sinsir. Mae’r breninesau’n hedfan yn gyflym iawn gan achosi suo main. Mae glaswelltiroedd arfordir CNPT yn ardal bwysig i’r rhywogaeth hon, sy’n ffafrio cynefinoedd blodau gwyllt, megis twyni tywod lle ceir planhigion â chorola hir, megis y Gorudd.
Y GORNCHWIGLEN
Mae cornchwiglod sy’n bridio yn brin ac yn prinhau yn y Sir, ac mae’r adar hyn i’w gweld yn fwy cyffredin ar eu taith ac yn ystod y gaeaf. Ni chofnodwyd eu bod yn bridio yn yr ucheldir yn ddiweddar ac mae’r safleoedd bridio wedi’u cyfyngu i ardaloedd ar yr arfordir, yn enwedig mewn cynefinoedd mosaig agored ar dir diwydiannol gynt, sy’n aml yn rhai dros dro. Roedd o leiaf 8 pâr yn bridio ar hen safle BP ym Mae Baglan yn 2019 ac mae’n debygol bod rhai yn bridio yn Llandarcy. Fodd bynnag, mae’r niferoedd wedi prinhau’n sylweddol ar y safleoedd hyn yn y blynyddoedd diwethaf. Mae’r dirywiad cyffredinol yn niferoedd y cornchwiglod sy’n bridio ledled Cymru wedi cael ei gysylltu â newidiadau mewn polisïau ac arferion amaethu.
BRENHINLLYS Y MAES
Planhigyn bach hyfryd â blodau lliw fioled sy’n aelod o deulu’r saets sydd bellach yn brin iawn ym Mhrydain ac o dan fygythiad yng Nghymru. Yn rhywogaeth ddeheuol yn bennaf, fe’i cysylltir fel arfer â glaswelltir calchaidd ond mae wedi prinhau’n sylweddol yn y cynefin hwn ym Mhrydain dros y degawdau diwethaf o ganlyniad i wella glaswelltiroedd a phori dwys. O ran ei dosbarthiad, fe’i ceir ar yr arfordir yn unig yn CNPT lle mae’n rhywogaeth brin o laswelltir y twyni. Fodd bynnag, mae poblogaethau mawr o’r rhywogaeth hon i’w canfod mewn cynefinoedd mosaig agored ger Twyni Baglan ac efallai mai’r rhain yw’r poblogaethau mwyaf o’r rhywogaeth hon yng Nghymru. Datblygiad y safleoedd hyn yn y dyfodol fydd yr her sylweddol o ran cadwraeth y rhywogaeth hon yn CNPT a Chymru.
© Vaughn Matthews
© Vaughn Matthews
Y DRAENOG
Mae’r Draenog wedi’i gofnodi’n dda yn y rhan fwyaf o ardaloedd trefol CNPT, er bod llawer o’r cofnodion hyn yn ymwneud â marwolaethau ar y ffyrdd. Mae peryglon croesi ffyrdd, ynghyd â phwysau eraill megis rhwystrau rhwng gerddi a defnyddio pelenni gwenwynig i ladd gwlithod yn cyfrannu at ddirywiad y rhywogaeth eiconig hon. Mae’r ffasiwn o ran gerddi ‘taclus’, hawdd eu cynnal yn golygu bod ‘cyfaill y garddwr’ yn colli rhagor o gynefin.
Y WENNOL DDU
Mae’r ymwelydd haf hwn yn bridio’n bennaf mewn ardaloedd trefol yn CNPT ond yn ôl y cofnodion mae nifer yr adar y cadarnhawyd eu bod yn bridio wedi lleihau yn y blynyddoedd diwethaf. Credir bod y dirywiad hwn i raddau yn ganlyniad i golli cyfleoedd nythu wrth i adeiladau gael eu hadnewyddu yn unol â safonau modern. Gallai darparu blychau nythu neu gynnwys briciau gwenoliaid duon mewn adeiladau addas helpu i gynyddu nifer y safleoedd nythu sydd ar gael.
Y LLYFFANT
Rhywogaeth arall sy’n dueddol o farw ar y ffyrdd yn CNPT yw’r Llyffant. Yn y gwanwyn, mae cannoedd o lyffantod yn mudo ar draws yr ardaloedd trefol er mwyn cyrraedd eu pyllau bridio. Mae’r astudiaeth achos isod yn disgrifio sut mae rhai o aelodau’r PNL yn gweithio i wella’r sefyllfa hon. Mae’n debygol bod Llyffantod wedi’u dosbarthu’n dda yn CNPT, ond maen nhw wedi’u tangofnodi.
Y DYFRGI
Mae’r cynnydd ym mhoblogaeth Dyfrgwn ar lefel genedlaethol yn ystod y degawdau diwethaf yn rhywbeth y mae’r rhan fwyaf o bobl yn ei ystyried yn arwydd o adnewyddu iechyd a bywiogrwydd naturiol ein cynefinoedd torlannol. Mae’r baw dyfrgi a welir yn helaeth ar greigiau a strwythurau cerrig eraill ar lannau afonydd yn dangos bod Dyfrgwn i’w canfod yn helaeth yn afonydd a chamlesi CNPT. Serch hynny, mae peth tystiolaeth fod eu niferoedd wedi lleihau yn ystod y blynyddoedd diwethaf ac mae rhai arwyddion eu bod yn cael eu herlid yn achlysurol.
​
EOG
Mae eogiaid i’w canfod yn systemau’r holl brif afonydd yn CNPT. Mae’n dod yn fwy a mwy amlwg bod Eogiaid yn wynebu argyfwng ledled y Deyrnas Unedig yn ogystal ag yng Nghymru gyda ffigurau’n awgrymu eu bod wedi prinhau 70% mewn 25 mlynedd (Ymddiriedolaeth Eog Iwerydd). Gallwch ddarllen mwy am hyn yn yr astudiaeth achos isod.
BRONWEN Y DŵR
Mae Bronwennod y Dŵr i’w canfod ger nentydd anllygredig sy’n llifo’n gyflym ac fe’u gwelir yn rheolaidd yn nalgylchoedd y rhan fwyaf o afonydd y sir ar hyd y flwyddyn. Yn 2019 cadarnhawyd o leiaf 12 lleoliad bridio yn CNPT. Mae astudiaethau cyfredol o’r rhywogaeth hon sydd ar y rhestr ambr yn cynnwys rhaglen fodrwyo sydd ar waith ar afon Afan a’i hisafonydd, mewn ymgais i gynyddu ein gwybodaeth am lwyddiant bridio a chyfraddau goroesi yn lleol dros gyfnod o amser.
LYGODEN BENGRON Y DŵR
Roedd Llygod Pengrwn y Dŵr yn nodwedd eithaf cyffredin o gynefinoedd gwlyptir a dyfrol yn CNPT 60 mlynedd yn ôl, ond maen nhw wedi prinhau’n drychinebus yn ystod y degawdau diwethaf. Mae’n fwy na thebyg bod colli cynefinoedd ac ysglyfaethu gan Fincod Americanaidd yn rhan bwysig o’r dirywiad hwn. Fodd bynnag, darganfuwyd poblogaeth arwyddocaol o Lygod Pengrwn y Dŵr yn ddiweddar mewn ardaloedd gwlyptir oddi mewn i blanigfeydd conifferau ar dir uchel yn y sir. Mae prosiectau adfer cynefinoedd mawnog bellach yn ymgorffori gwaith rheoli er lles llygod pengrwn y dŵr ac yn monitro’r poblogaethau yma.
MIGWYN
Genws o’r adran bryoffyt yw migwyn sy’n cynnwys nifer o rywogaethau sy’n nodweddiadol o ardaloedd gwlyb gan gynnwys mawndiroedd a llaciau. Mae ffurf dyfu nodweddiadol y planhigion pwysig hyn yn cynnwys canghennau mewn grwpiau o’r enw ffasgellau ar hyd y coesyn, a man canol sy’n tyfu’n weithredol a elwir yn gapitwlwm, ar y brig. Gall migwyn amsugno a dal sawl gwaith ei bwysau sych o ddŵr ac mae’n beiriannydd ecosystemau ar gyfer cynefinoedd mawndir.
CORRYN RAFFT Y FFEN
Dyma gorryn mwyaf y Deyrnas Unedig ac un o’r rhai prinnaf. Gall corff y corryn trawiadol hwn dyfu i 23mm ac mae ganddo linell olau ar hyd un ochr ei gorff. Mae’r ysglyfaethwyr ffyrnig hyn, sy’n gallu dal a bwyta crethyll, i’w canfod mewn ychydig iawn o safleoedd yn y Deyrnas Unedig, gan gynnwys Camlas Tenant ger Jersey Marine. Fe’u gwelir fel arfer yn yr haf yn torheulo ar lystyfiant sy’n arnofio neu’n dod allan o’r dŵr. Mewn rhai blynyddoedd, maent i’w canfod mewn niferoedd cymharol fawr.
©Richard Pryce
©Vaughn Matthews
RHEDYN
Mae clegyrau Craig y Llyn yn gartref i sawl rhywogaeth o redyn sy’n brin neu i’w canfod yn anfynych yn ne Cymru ac sy’n achosi pryder cadwraethol. Un o’r rhain yw Rhedynach Teneuwe Wilson, sef planhigyn bach â ffrondau tenau, tryloyw sy’n ffurfio carped ar greigiau fertigol cysgodol. Yn ne Cymru, cyfyngir y rhywogaeth Iwerydd hon i geunentydd llaith a chlogwyni sy’n wynebu’r gogledd, a Chraig y Llyn yw unig safle’r rhywogaeth yn CNPT hyd y gwyddom. Mae hyn hefyd yn wir hefyd yn Marchredynen y Mynydd, rhywogaeth fynyddig ogleddol y mae ffin ddeheuol ei hamrediad ym Mhrydain ym Morgannwg. Mae’r Rhedynen Dridarn a’r Rhedynen Gorniog yn fathau eraill o redyn y mae’n werth eu nodi yma. Mae’r ddwy rywogaeth Foreo-dymherus hyn yn creu arddangosfeydd deniadol yn y cymunedau o blanhigion caled yng Nghraig y Llyn ac nid ydynt i’w gweld ond mewn ychydig iawn o fannau eraill yn y sir.
Y CUDYLL COCH
Mae’r Cudyll Coch bellach ar y Rhestr Goch yng Nghymru ar ôl prinhau’n eang ar draws y wlad. Bernir bod y dirywiad hwn yn gysylltiedig â chynnydd yn nifer yr adar ifanc sy’n marw am eu bod yn methu cael digon o bryfed i’w bwyta, ysglyfaethu gan Weilch Marthin, a gwenwyn llygod. Ar un adeg, roedd y Cudyll Coch yn bridio’n gyffredin yn CNPT, a’i brif gynefinoedd yw glaswelltir garw, lle mae’n ysglyfaethu llygod pengrwn y dŵr, ac ardaloedd arfordirol. Am flynyddoedd lawer, bu’r Cudyll Coch yn bridio o dan do ffatri Ford ger Jersey Marine (Stiwdio’r Bae bellach) ac ar rai clogwyni mewndirol, ond mae’r rhywogaeth wedi prinhau’n aruthrol yn y blynyddoedd diwethaf ac mae’r cofnodion bridio yn fach iawn.
CLWBFWSOGLAU
Mae tair rhywogaeth o glwbfwosglau i’w canfod yn CNPT; y Cnwp-fwsogl Alpinaidd, y Cnwp-fwsogl Mawr a’r Cnwp-fwsogl Corn Carw. Maen nhw’n rhan annatod ac eiconig o fioamrywiaeth ucheldir y sir. Mae eu henw yn gamarweiniol gan nad ydynt yn fwsoglau o gwbl ond yn hytrach yn blanhigion fasgwlaidd sy’n perthyn yn agos i redyn. Yn y gorffennol, pan oedd tir uchel CNPT yn weundir heb ei wella ac wedi’i led-bori, ac yn rhostir corlwyni, byddai rhywogaethau’r Cnwpfwsoglau uchod yn gymharol eang eu cwmpas. Heddiw, maen nhw’n anghyffredin ar ucheldiroedd CNPT lle mae pori dwys yn digwydd. Mae’r Cnwp-fwsogl Mawr i’w ganfod yn unig ar silffoedd tywodfaen a sgri sy’n wynebu’r gogledd ac ar fanciau o rostir corlwyni heb eu pori mewn planigfeydd conifferau. Cyfyngir y Cnwp-fwosgl Alpinaidd a’r Cnwp-fwsogl Corn Carw i’r banciau hyn o rug a llus mewn planigfeydd. CNPT yw ffin ddeheuol amrediad y Cnwp-fwsogl Alpinaidd, sef y clwbfwsogl prinnaf, yn y Deyrnas Unedig. Mae ein holl rywogaethau o glwbfwsoglau mewn perygl ac o dan fygythiad.
PIBYDD Y TYWOD
​Adar hirgoes bach yw Pibyddion y Tywod sy’n bridio ar y twndra arfordirol yn rhan uchaf yr Arctig. Yn ystod y gaeaf, maen nhw’n mudo tua’r de ac mae nifer sylweddol ohonynt yn treulio’r gaeaf ym Mhrydain, yn enwedig lle ceir traethau arfordirol â thraethlinau tywodlyd hir. Maen nhw’n dibynnu ar forlinau lle gallant glwydo a bwydo ar gramenogion, molysgiaid a mwydon morol. Yn ddiweddar, mae Pibyddion y Tywod sy’n gaeafu yn y Deyrnas Unedig wedi prinhau ac mae’r rhywogaeth hon bellach ar y rhestr ambr. Gwelwyd niferoedd sy’n bwysig yn genedlaethol ym Mae Abertawe rhwng diwedd yr haf a’r gwanwyn a than yn ddiweddar, roeddent yn nodwedd hynod o’r rhannau o Dwyni Crymlyn nad aflonyddwyd arnynt. Gwaetha’r modd, mae aflonyddu parhaus a direolaeth ar boblogaethau gaeaf yn cael effaith drychinebus ar yr heidiau sy’n clwydo ac yn bwydo yn CNPT.
MURWYLL ARFOR
Mae’r Murwyll Arfor, un o nifer bach o blanhigion Canoldirol sydd i’w canfod yng Nghymru, yn hysbys ar dwyni tywod yr arfordir yn CNPT ers oddeutu 150 o flynyddoedd. Mae’n rhywogaeth Adran 7 sy’n brin yn genedlaethol ac yn blanhigyn Ewropeaidd endemig sy’n tyfu ar ei ffin ogleddol fyd-eang yn nhwyni tywod arfordir CNPT. Mae’r Murwyll Arfor i’w ganfod mewn cymunedau tywod symudol, mae’n gyfyngedig i’r cymunedau hyn ac mae angen y cynefin arbenigol hwn yn benodol arno yn yr ardal hon. Mae meintiau poblogaeth y planhigyn deniadol hwn wedi amrywio’n fawr dros y degawdau am resymau nad ydym yn eu deall yn llwyr. Gallai stormydd sy’n eu gorchuddio â thywod a’r cwningod sy’n eu pori fod yn rhan o hynny. Mae’r boblogaeth enfawr o Furwyll Arfor a gafwyd yn Nhwyni Crymlyn yn y 1980au wedi prinhau i lond llaw o blanhigion unigol yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Mae poblogaethau mwy yn hysbys yn y systemau twyni gweddilliol rhwng Baglan a Thomen y Morfa.
Y GLESYN BACH
Dyma loÿnnod byw lleiaf y Deyrnas Unedig ond gellir gweld nifer mawr ohonynt mewn rhai mannau. Mae rhan uchaf eu hadenydd yn dywyll ag arlliw o las ac oddi tanynt yn frown-las golau â smotiau du amlwg; nid oes unrhyw oren arnynt fel y Glesyn Cyffredin. Maent yn dibynnu’n llwyr ar y Blucen Felen fel planhigyn bwyd i’r lindys. Gwelir Gleision Bach ar hyd llain arfordirol CNPT ac mewn rhai safleoedd mewndirol, yn enwedig lle mae digonedd o’r Blucen Felen.
RHEDYN
Mae clegyrau Craig y Llyn yn gartref i sawl rhywogaeth o redyn sy’n brin neu i’w canfod yn anfynych yn ne Cymru ac sy’n achosi pryder cadwraethol. Un o’r rhain yw Rhedynach Teneuwe Wilson, sef planhigyn bach â ffrondau tenau, tryloyw sy’n ffurfio carped ar greigiau fertigol cysgodol. Yn ne Cymru, cyfyngir y rhywogaeth Iwerydd hon i geunentydd llaith a chlogwyni sy’n wynebu’r gogledd, a Chraig y Llyn yw unig safle’r rhywogaeth yn CNPT hyd y gwyddom. Mae hyn hefyd yn wir hefyd yn Marchredynen y Mynydd, rhywogaeth fynyddig ogleddol y mae ffin ddeheuol ei hamrediad ym Mhrydain ym Morgannwg. Mae’r Rhedynen Dridarn a’r Rhedynen Gorniog yn fathau eraill o redyn y mae’n werth eu nodi yma. Mae’r ddwy rywogaeth Foreo-dymherus hyn yn creu arddangosfeydd deniadol yn y cymunedau o blanhigion caled yng Nghraig y Llyn ac nid ydynt i’w gweld ond mewn ychydig iawn o fannau eraill yn y sir.
Y CUDYLL COCH
Mae’r Cudyll Coch bellach ar y Rhestr Goch yng Nghymru ar ôl prinhau’n eang ar draws y wlad. Bernir bod y dirywiad hwn yn gysylltiedig â chynnydd yn nifer yr adar ifanc sy’n marw am eu bod yn methu cael digon o bryfed i’w bwyta, ysglyfaethu gan Weilch Marthin, a gwenwyn llygod. Ar un adeg, roedd y Cudyll Coch yn bridio’n gyffredin yn CNPT, a’i brif gynefinoedd yw glaswelltir garw, lle mae’n ysglyfaethu llygod pengrwn y dŵr, ac ardaloedd arfordirol. Am flynyddoedd lawer, bu’r Cudyll Coch yn bridio o dan do ffatri Ford ger Jersey Marine (Stiwdio’r Bae bellach) ac ar rai clogwyni mewndirol, ond mae’r rhywogaeth wedi prinhau’n aruthrol yn y blynyddoedd diwethaf ac mae’r cofnodion bridio yn fach iawn.
CLWBFWSOGLAU
Mae tair rhywogaeth o glwbfwosglau i’w canfod yn CNPT; y Cnwp-fwsogl Alpinaidd, y Cnwp-fwsogl Mawr a’r Cnwp-fwsogl Corn Carw. Maen nhw’n rhan annatod ac eiconig o fioamrywiaeth ucheldir y sir. Mae eu henw yn gamarweiniol gan nad ydynt yn fwsoglau o gwbl ond yn hytrach yn blanhigion fasgwlaidd sy’n perthyn yn agos i redyn. Yn y gorffennol, pan oedd tir uchel CNPT yn weundir heb ei wella ac wedi’i led-bori, ac yn rhostir corlwyni, byddai rhywogaethau’r Cnwpfwsoglau uchod yn gymharol eang eu cwmpas. Heddiw, maen nhw’n anghyffredin ar ucheldiroedd CNPT lle mae pori dwys yn digwydd. Mae’r Cnwp-fwsogl Mawr i’w ganfod yn unig ar silffoedd tywodfaen a sgri sy’n wynebu’r gogledd ac ar fanciau o rostir corlwyni heb eu pori mewn planigfeydd conifferau. Cyfyngir y Cnwp-fwosgl Alpinaidd a’r Cnwp-fwsogl Corn Carw i’r banciau hyn o rug a llus mewn planigfeydd. CNPT yw ffin ddeheuol amrediad y Cnwp-fwsogl Alpinaidd, sef y clwbfwsogl prinnaf, yn y Deyrnas Unedig. Mae ein holl rywogaethau o glwbfwsoglau mewn perygl ac o dan fygythiad.