Gwlyptir

Mae ardal CNPT yn ffodus bod yno nifer o safleoedd gwlyptir pwysig sydd, gyda’i gilydd, yn cynnal un o bob pump o’r rhywogaethau â blaenoriaeth yn y sir. Mae cynefinoedd penodol yn y categori hwn yn cynnwys ffen, gwern a gorgorsydd ombrotroffig (corsydd).

​

Mae nifer da o gynefinoedd ffen sy’n cynnwys llawer o gyrs a graminoidau tal eraill i’w canfod yn CNPT ac mae Cors Crymlyn (i’r dwyrain o Gamlas Glan y Wern) a Ffen Pant y Sais yn enghreifftiau amlwg o’r rhain. Mae Plu’r Gweunydd Eiddil, sef rhywogaeth sy’n brin ar lefel genedlaethol ac a restrir yn y Llyfr Data Coch, i’w canfod ar y ddau safle ynghyd â rhestr hir o blanhigion hynod eraill megis y Llafnlys Mawr, y Cleddlys Bach, Cynffon-y-gath Gilddail, Rhawn y Gaseg, Pumnalen y Gors, Melog y Waun, y Rhedynen Gyfrdwy, y Gorsfrwyn Llym a’r Trewyn. Gwelir darnau llai o gynefin tebyg i ffen mewn sawl man rhwng Jersey Marine ac Aberdulais sy’n cael eu cysylltu gan Gamlas Tenant ac mae darnau mawr o gorstir cyrs yn bennaf hefyd ar y gors bori rhwng Castell-nedd a Thonna ac yn agos ati ac ar Weunydd Margam. Mae darn o ffendir arfordirol diddorol yng nghyffiniau Iardiau Trefnu Cynffig, ger y Morfa. Mae’r Hesgen Gynffonnog, Clwbfrwynen y Coed, Corsfrwyn Llym a’r Gegiden Bibellaidd i’w canfod yma, yr olaf o’r rhain yn un o’i safleoedd prin yn Ne Cymru. Mae’r holl gynefinoedd hyn yn bwysig ar gyfer adar y corstir megis Telor Cetti, y Troellwr Bach, Boda’r Gwerni, Bras y Cyrs, Telor y Cyrs, Telor yr Hesg a’r Rhegen Ddŵr yn ogystal ag ymlusgiaid megis Neidr y Gwair a’r Madfall Gyffredin. Mae nifer dda o bryfed hefyd, yn enwedig mursennod (e.e. y Fursen Las Amrywiol) a gweision y neidr (e.e. Gwas Neidr Flewog). Mae’r boblogaeth o Gorynnod Rafft y Ffen ar Gamlas Tenant rhwng Cors Crymlyn, Pant y Sais a’r Siaced Goch yn amlwg yn elwa o’r cysylltiadau rhwng y cynefinoedd ffen a dyfrol yma.

​

Mae ardaloedd helaeth o gyforgors ombrotroffig yn anghyffredin yn CNPT ond mae gan rannau o Gors Llwyn ger Onllwyn strwythur cyforgors. Mae’r Hesgen Duswog a’r Hesgen Rafunog Fawr yn amlwg ar y safle hwn, sydd hefyd yn cynnwys Melog y Waun, Eurinllys y Gors a phoblogaeth fewndirol ddiddorol o Galdrist y Gors. Mae’r ardaloedd o ffen corsiog â llystyfiant tal yma ac mewn cynefinoedd cyfagos ecolegol gysylltiedig yn cynnwys poblogaethau enfawr o Ffa’r Gors ynghyd â’r Hesgen Gylfinfain, Marchrawnen y Dŵr a’r Trewyn. Ddegawdau yn ôl, yn y blynyddoedd ar ôl y rhyfel, roedd y Gronnell i’w chanfod ar Gors Llwyn ond ni welwyd mohoni yn ddiweddar. Mae’r gyforgors ar dir isel yn Fforest Goch ger y Rhos hefyd yn nodedig am yr amrywiaeth o gymunedau gwlyptir a geir yno, sy’n cynnwys poblogaeth o Hiclys y Gors, sef math o lys yr afu sy’n brin yn Ne Cymru. Mae ardaloedd llai o laciau tir corsiog a lifolchir i’w canfod yn helaeth yn nhirweddau gweundir rhan uchaf Cwm Dulais ac yn ardal y Gwrhyd rhwng Cwmllynfell a Rhyd-y-Fro lle mae’r Hesgen Rafunog Fawr, yr Ysbigfrwynen Gadeiriog, Eurinllys y Gors a’r Hesgen Benwen i’w canfod.

​

Yn ystod y 70 mlynedd diwethaf, mae ardaloedd helaeth o gynefinoedd ucheldir ar fawn dwfn yn CNPT wedi cael eu haredig, eu draenio a’u plannu â chonifferau. Mae hyn wedi cyfrannu at golli cynefin gwlyptir sylweddol yn y sir, sydd bellach ond yn cwmpasu 1% o arwynebedd tir y sir. Fodd bynnag, mae rhai darnau o gynefin gwlyptir wedi goroesi mewn planigfeydd ac mae prosiectau sy’n ceisio adfer mawndiroedd coll eraill ar waith.